تومور مارکرها  (Tumor markers)

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

 

 

تومور مارکرها مواد بیوشیمیایی اغلب پروتئینی هستند که با بدخیمی تومور در ارتباط بوده و قابل اندازه‌گیری می‌باشند. این مواد توسط سلول‌های تومور یا توسط بدن در پاسخ به سلول‌های تومور ساخته می‌شوند. به عبارتی تومور مارکر ماده موجود در خون، ادرار و یا در بعضی از بافت های بدن است که در صورت ابتلا به بیماری سرطان می‌تواند افزایش یابد. هر چند افزایش سطح تومورمارکرهای مختلف می‌تواند نشان‌دهنده سرطان باشد با این حال بعضی از آن ها در شرایط غیر سرطانی هم دیده می شوند و در نتیجه برای سرطان تشخیصی نمی باشند. بنابراین ممكن است فردي كه دچار سرطان است سطح بالايي از تومور ماركر را نشان ندهد. لذا پزشك علاوه بر تست تومور ماركر با گرفتن تاريخچه ي بيمار، سابقه ي خانوادگي، علايم باليني و ساير تست هاي آزمايشگاهي و تصویربرداری به وجود سرطان در فرد پي می برد.

تومور مارکرها انواع گوناگونی دارند. بعضی فقط در یک نوع از سرطان دیده می شوند و گروهی دیگر ممکن است در انواع مختلفی از سرطان ها یافت شوند. افزایش میزان تومور مارکرها به تنهایی برای تشخیص سرطان کافی نیستند بلکه همراهی آن ها با انجام اعمال تخصصی نظیر ماموگرافی، سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن می‌توانند یک آزمون تشخیصی محسوب گردند. هر چند که آزمون تشخیصی تعیین کننده باید با بافت‌برداری یا بیوپسی انجام گیرد. با این حال از تومورمارکرها می توان برای غربالگری و تشخیص زود هنگام سرطان، تعیین میزان پیشرفت٫ نظارت بر درمان و یا تشخیص بازگشت سرطان استفاده نمود.

در این بحث به اختصار تومورمارکرهای اختصاصی و غیر اختصاصی مربوط به برخی از سرطان ها ذکر شده است:    

 

v     سرطان پستان

CA15-3

CEA

HER2

ER

PR

 

v     سرطان تخمدان

CA125

CEA

HE4

Beta hCG

Inhibin A & B

LDH

AFP

CA72-4

 

v     سرطان رحم و سرویکس

CA125

CEA

 

v     سرطان ریه

CA125

CEA

Cyfra 21-1

NSE

 

v     سرطان روده

M2PK

CEA

CA19-9

CA72-4

 

v     سرطان معده

CEA

CA242

CA19-9

CA72-4

HER2

 

v     سرطان پانکراس

CA125

CA19-9

CEA

 

v     سرطان کیسه صفرا

CA19-9

CEA

 

v     سرطان کبد

AFP

CEA

CA19-9

 

v     سرطان پروستات

PSA

F.PSA

 

v     سرطان بیضه

AFP

Beta HCG

CEA

 

v     سرطان مثانه

CEA

NMP22

 

v     سرطان تیروئید

CEA

Thyroglobulin

Calcitonin

 

 

آنتی ژن کارسینو امبریونیک Carcinoembryonic (CEA)

این تومور مارکر برای تعیین شدت بیماری و پیش آگهی در مبتلایان به سرطان و کنترل پاسخ به درمان به ویژه سرطان مربوط به دستگاه گوارش و پستان کاربرد دارد. این تومور مارکر پروتئینی است که به طور طبیعی در بافت گوارشی جنین ساخته می‌شود. در هنگام تولد سطح سرمی آن غیر قابل اندازه گیری می‌باشد. این تومور مارکر در افراد مبتلا به انواع کارسینوماها (مانند پستان، لوزالمعده، معده، ریه، تخمدان و کبدی – صفراوی، سارکوماها و حتی بسیاری از بیماری‌های خوش خیم مانند بیماری‌های کبدی، کولیت اولسراتیو، دیورتیکولیت و سیروز) افزایش می‌یابد. به همین دلیل CEA آزمایش غربالگری مناسبی برای تشخیص سرطان کولورکتال در جمعیت کل نمی‌باشد و استفاده آن محدود به تعیین پیش آگهی و کنترل پاسخ به درمان ضد نئوپلاستیک بیمار مبتلا به سرطان کولورکتال است.

·سطح CEA در سرطان مربوط به دستگاه گوارش، پستان، لوزالمعده، معده و کبدی-صفراوی افزایش می‌یابد.

·افرادی که سابقه طولانی کشیدن سیگار دارند سطح بالاتری از CEA نسبت به افراد غیرسیگاری دارند.

·سطح ابتدایی قبل از درمان CEA، یک شاخص اندازه‌ی تومور و پیش آگهی آن است.

·کاهش شدید سطح CEA نسبت به قبل از عمل نشان دهنده ریشه کنی کامل تومور می‌باشد.

· CEA را می‌توان در مایعات بدن غیر از خون (نظیر مایع جنب، CSF و صفاق) هم تشخیص داد و حضور آن در مایعات نشان دهنده متاستاز است.

·برای انجام آزمایش نیاز به ناشتایی نمی‌باشد.

آنتی‌ژن سرطانی  Cancer Antigen 19-9 (CA19-9) 

آنتی‌ژن سرطانی CA19-9 یک آنتی‌ژن سطحی کربوهیدراتی است که برای شناسایی مبتلایان به سرطان لوزالمعده و کبدی صفراوی و ارزیابی پاسخ به درمان استفاده می‌شود. حدود ۷۰ درصد مبتلایان به کارسینومای پانکراس و ۶۵ درصد مبتلایان به سرطان کبدی صفراوی سطوح بالایی از این آنتی‌ژن را دارا می‌باشند. افزایش ملایم سطح این تومورمارکر در سرطان کولورکتال، ریه و معده، بیماری‌های روماتوئید، سیروز، پانکراتیت،کوله سیستیت، هپاتیت، بیماری‌های التهابی روده و سنگ‌های صفراوی وجود دارد. به دلیل حساسیت و اختصاصیت پایین این تومورمارکر، این آزمایش برای غربالگری تومورهای لوزالمعده و کبدی  صفراوی در جمعیت کل استفاده نمی‌شود. آنتی‌ژن سرطانی CA19-9 برای تایید تشخیص تومورهای لوزالمعده یا کبدی صفراوی و برای کنترل پاسخ بیماران به درمان استفاده می‌شود.

·اندازه‌گیری توام آنتی ژن سرطانی CA19-9 و CEA در پیگیری بیماران مبتلا به سرطان معده مفید می‌باشد.

·برای انجام این آزمایش نیاز به ناشتایی نمی‌باشد.

 

 

آنتی ژن اختصاصی پروستات  Prostatic Specific Antigen (PSA)

پروتئین PSA به طور عمده توسط سلول‌ها در پروستات تولید می‌شود. بیشتر PSA به داخل مایع منی رها می‌شود، اما مقدار کمی از آن نیز به درون جریان خون رها می‌گردد. این پروتئین به دو شکل آزاد و کمپلکس (متصل به یک پروتئین) در خون وجود دارد. به طور معمول همه مردان مقدار کمی از این پروتئین را در خون دارا می‌باشند. افزایش مقدار PSA ممکن است نشانه وجود مشکلی در غده پروستات باشد، اما قطعا به معنی سرطان پروستات نیست. این آزمایش برای غربالگری تشخیص اولیه سرطان پروستات صورت می‌گیرد و در صورتی که با معاینه رکتال همراه شود حدود ۹۰ درصد موارد سرطان‌های بالینی قابل تشخیص خواهند بود.

·افزایش چشمگیر سطح PSA با سرطان پروستات مرتبط می‌باشد.

·حساسیت و اختصاصیت PSA نسبت به سایر شاخص‌های توموری پروستات بیشتر است.

·مارکری حساس برای کنترل پاسخ به درمان و عود تومور بعد از درمان می‌باشد.

·اندازه‌گیری این مارکر همراه با معاینه انگشتی رکتال حساسیت بیشتری برای تشخیص دارد.

·افزایش سرعت تغییر تیتر PSA شک به سرطان را افزایش می‌دهد.

·عفونت اخیر مجرای ادراری، سن و هیپرپلازی خوش‌خیم پروستات از عوامل افزایش سطح PSA می‌باشد.

·هنگامی که پزشک آزمایش‌ PSA درخواست می‌کند، به PSA تام اشاره دارد. مجموع‌PSA  آزاد وPSA  کمپلکس، ‌PSA  تام نام دارد.

·در بیماری‌های خوش خیم پروستات، ‌PSA آزاد بیشتری نسبت به نوع کمپلکس وجود دارد.

·انزال طی ۲۴ ساعت قبل از آزمایش با افزایش سطح PSA همراه است.

·مقدار طبیعی آن با افزایش سن تغییر می کند.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد.

 

 

 

آنتی ژن سرطانی  Cancer Antigen 15-3 (CA15-3) 

این تومورمارکر برای کنترل پاسخ بیماران به درمان سرطان متاستاتیک پستان استفاده می شود. بیماری های خوش خیم پستان و سرطان ریه، لوزالمعده، تخمدان، پروستات، سیروز، هپاتیت و کولون موجب افزایش سطح این آنتی ژن می شوند. ۸۰ درصد افراد مبتلا به سرطان متاستاتیک سطح آنتی ژن سرطانیCA15-3  بالایی دارند. استفاده از این آنتی ژن به عنوان آزمایش غربالگری در سرطان های پستان اولیه محدود می باشد.

·این آنتی ژن برای بررسی پاسخ بیماران به درمان سرطان متاستاتیک پستان مفید می باشد.

·در بیمارانی که علائم و سایر نتایج آزمایش های آن ها نشان دهنده ی عود بیماری است، افزایش در این تومورمارکر تشخیص عود سرطان پستان را تایید می کند.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد.

 

 

 

آنتی ژن سرطانی Cancer Antigen 125 (CA125)

این تومورمارکر برای تشخیص و تعیین شدت بیماری و پاسخ به درمان در سرطان تخمدان کاربرد دارد.

CA 125 شاخص دقیقی برای تومورهای اپیتلیال غیر موسینی تخمدان می باشد و در بیش از ۸۰ درصد زنان مبتلا به سرطان تخمدان افزایش می یابد. این آنتی ژن درسرطان لوزالمعده، کولون، ریه، صفاق و پستان و همچنین بیماری های سیروز، پانکراتیت، پریتونیت، اندومتریوز و بیماری های التهابی لگن افزایش پیدا می کند. به دلیل اختصاصیت کم این آزمایش، آزمایش غربالگری مناسبی برای جمعیت عمومی بدون علامت نمی باشد.

·این آزمایش در تشخیص و تعیین شدت بیماری و پاسخ به درمان در سرطان تخمدان کاربرد دارد.

·این آزمایش در غربالگری زنان در معرض خطر بالا که سابقه خانوادگی سرطان تخمدان دارند، استفاده می شود.

·در بیمارانی که به درمان پاسخ می دهند، آزمایش های متوالی کاهشی پیشرونده در تیتر CA 125 را نشان می دهند.

·کشیدن سیگار می تواند موجب افزایش کاذب تیتر CA 125 شود.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد.

 

        آنتی ژن سرطانی Cancer Antigen 72-4 (CA72-4)

CA 72-4  یک تومور مارکر است که در رابطه با کارسینوم معده (درمان و کنترل روند بیماری)، کارسینوم تخمدان (مارکر دوم)، کارسینوم مری، کارسینوم پانکراس و تومورهای دیگر کاربرد دارد. این مارکر ممکن است که در موارد واکنشهای التهابی بدن ( مثلا پانکراتیت و پنومونی) نیز افزایش نشان دهد.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد

 

آنتی ژن کربوهیدراتی Carbohydrate Antigen 242 (CA 242)

کمک به تشخیص سرطان پانکراس و تا حدی کولورکتال به همراه تومور مارکر CA19-9 می کند سطح افزایش یافته  CA 242  نباید به طور مطلق نشاندهنده وجود یا عدم وجود بدخیمی باشد و تست CA 242 نباید برای غربالگری سرطان مورد استفاده قرار گیرد.

نتایج آزمایش باید تنها همراه با سایر بررسی ها و شیوه های تشخیص و مدیریت بیماری تفسیر گردد و تست CA  242 نباید با معاینات بالینی وضع شده جایگزین گردد. در بیماران دچار یرقان یا کلستاز ممکن است تداخل در نتایج آزمایش رخ دهد.

 

آلفا- فیتوپروتئین  Alpha Fetoprotein (AFP)

آلفافیتوپروتئین پروتئین اصلی است که در دوران جنینی توسط کیسه زرده و کبد جنین تولید می شود. اندازه گیری سطح سرمی آلفا فیتوپروتئین در مادران حامله بخشی از آزمایشهای غربالگری است و از آن مي‌توان جهت تشخيص برخی بيماري‌ها و ناهنجاریهای جنین استفاده کرد.

آلفافیتوپروتئین بطور معمول در خون مردان سالم و زنان غير باردار يافت نمي‌شود و یا ميزان آن بسيار اندک است. اما در سرطان های کبد، معده، کولون، ریه، پستان و لنفوم همچنین در سیروز کبد و هپاتیت سطح آن افزایش می یابد. در ۹۰ درصد بیماران مبتلا به هپاتوما سطوح بالای AFP دیده می شود. این تومور مارکر همچنین برای بررسی پاسخ به درمان ضد نئوپلاسمی استفاده می گردد.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد.

 

گنادوتروپین جفتی انسانی  Human Chorionic Gonadotropin (HCG)

گنادوتروپین جفتی انسان در دوران حاملگی، توسط سلولهای سینسیشیوتروفوبلاست (Syncytiotrophoblast)  جفت تولید می شود. این هورمون اولین بار حدود ۱۱ روز پس از لقاح در خون و بین ۱۲ تا ۱۴ روز پس از لقاح در ادرار قابل اندازه گیری است. به طور طبیعی مقدار HCG هر ۴۸ ساعت دو برابر می‌شود. سطح این هورمون در هفته‌های ۸ تا۱۱ به حداکثر خود رسیده و سپس در ادامه حاملگی کاهش می‌یابد HCG .حدود دو هفته پس از زایمان طبیعی، در سرم ناپدید شده و قابل تشخیص نمی‌باشد. هورمون HCG ساختار گلیکوپروتئینی دارد و از دو زنجیره آلفا و بتا تشکیل شده است. زنجیره آلفای هورمون  HCG از نظر ساختمانی با هورمون­هایLH ،FSH  و TSH مشابه است، اما زنجیره بتای آن ساختار منحصر بفردی دارد، به همین دلیل اساس آزمایش­های سرولوژی تعیین حاملگی، جستجوی زنجیره بتای هورمون HCG در ادرار می‌باشد.

·این آزمایش نیاز به ناشتایی ندارد.

·مقادیر پایین HCG ممکن است به دلیل اشتباه در تعیین سن بارداری، حاملگی خارج رحمی و سقط جنین باشد.

·مقادیر بالا HCG ممکن است به دلیل اشتباه در تعیین سن بارداری، حاملگی مولار و چند قلویی باشد.

·مقادیر بیش از حد طبیعی HCG در افرادی که باردار نیستند، نشانگر بدخیمی های نئوپلاسمی به ویژه تومور سلول‌های زایا نظیر تومور بیضه و کارسینوم تخمدان می باشد. در چنین مواقعی اندازه گیری HCG به عنوان یک تومور مارکر در ارزیابی پاسخ بیمار به درمان مفید خواهد بود.

M2-PK (M2 pyruvate Kinase)

آنزیمی است که از متابولیسم سلول های سرطانی تولید می شود. مقدار بالای این انزیم می تواند از تومورهای مختلفی تولید شود. از سنجش تیتر این آنزیم در مدفوع جهت بررسی و غربالگری تومورهای کولورکتال کاربرد دارد. 

·بالا بودن میزان حساسیت و اختصاصی بودن تست (دقت تست)

·عدم نتایج مثبت کاذب به علت وجود هموروئید و یا دیگر دلایل خونریزی گوارشی

·توانایی تشخیص پولیپ‌ها و تومورهای بدون خونریزی روده

·عدم نیاز به رژیم غذایی خاص قبل از انجام تست

·تعیین نتیجه تست در مدت یک ساعت

NMP-22

سرطان مثانه نهمین سرطان شایع در دنیا و سیزدهمین عامل مرگ ناشی از سرطان است. وقوع سرطان مثانه در مردان 3 برابر زنان است. در حال حاضر تشخیص و ارزیابی سرطان مثانه با سیستوسکوپی و بررسی سیتولوژی ادرار انجام می‌شود. امروزه روش‌هایی بر پایه تشخیص آنتی‌ژن‌های محلول که از تومور به داخل ادرار ریزش می‌یابند، در دسترس هستند که NMP-22 یکی از موارد است. افزایش معنی دار غلظت NMP در روند انتقال سلول نئوپلاستیک به سلول کانری و پیشرفت کارسینوماهای سینه، کولون و مثانه دیده می‌شود. NMP های محلول موجود در ادرار که بر اثر تومور مثانه ایجاد می‌شود را می‌توان با استفاده از آنتی‌بادی اختصاصی علیه اپی‌توپ ویژه NMP شناسایی نمود. اختصاصیت NMP-22 برای TCC  درجه 1 معادل 52% است که در مقایسه با اختصاصیت سیتولوژی ادرار (17%) قابلیت بهتری دارد و لذا می تواند برای تشخیص درجه پایین TCCبسیار مؤثر باشد. اختصاصیت هر دو روش NMP-22 و سیتولوژی ادرار در تومورهای درجه بالا عالی است لذا هر دو این تست‌ها در این موارد کاربردی هستند.

Cyfra 21-1

سایتوکراتین 19 (Cyfra 21-1) به صورت مکرر در خون بیماران مبتلا به سرطان ریه وجود دارد. به علت اختصاصیت بالای Cyfra 21-1 این مارکر جهت مارکر تفریقی در پاتولوژی تومورهای بدخیم مخصوصا سرطان ریه به کار می رود. همچنین این مارکر در تشخیص تفریقی توده های ریوی مشکوک جهت انتخاب درمان مناسب بسیار ضروری می باشد. نقش اصلی Cyfra 21-1 مانیتور کردن سرطان ریه، بازگشت و عود مجدد بیماری بعد از درمان اولیه می باشد. درمان موفق با کاهش سریع تیتر Cyfra 21-1 در سرم بیمار همراه است. همچنین تیتر این مارکر در بیماران با سرطان گوارشی، دستگاه ادراری- تناسلی نیز افزایش می یابد.